1. Khi im lặng trở thành trở ngại của tiến bộ.
Một xã hội chỉ thật sự phát triển khi con người trong đó biết đặt câu hỏi, biết chất vấn những điều chưa đúng, biết phản biện những điều chưa hợp lý, và biết nghi ngờ để tìm đến chân lý. Trái lại, xã hội nào chỉ quen phục tùng, e dè, sợ hãi hoặc chỉ nói theo số đông, thì xã hội ấy sớm hay muộn cũng rơi vào trì trệ. Trong lịch sử nhân loại, mọi cuộc cách mạng về tư tưởng, khoa học, hay đạo đức đều bắt đầu bằng một người dám hỏi “vì sao?”.
2. Chất vấn – khởi đầu của nhận thức.
Chất vấn không phải là chống đối. Đó là biểu hiện của sự quan tâm và tinh thần học hỏi. Khi một học trò chất vấn thầy, là vì muốn hiểu sâu hơn. Khi người dân chất vấn chính quyền, là vì muốn xã hội minh bạch và tốt hơn. Trong Kinh Phật, đức Thế Tôn từng khuyên đệ tử không nên tin Ngài chỉ vì lòng tôn kính, mà hãy “đừng tin vì nghe truyền thuyết, đừng tin vì nghe đồn, đừng tin vì kinh điển,… mà hãy tự mình quán chiếu, thấy điều ấy có lợi ích, mới nên tin và thực hành” (Kinh Kalama – Tăng Chi Bộ I). Đó chính là tinh thần chất vấn chân chính – dám hỏi để sáng tỏ, chứ không hỏi để chống đối.
3. Phản biện – hơi thở của dân chủ và sáng tạo.
Phản biện là năng lực nhìn vấn đề từ nhiều góc độ. Nó giúp giữ cân bằng quyền lực và nhận thức, giúp xã hội không rơi vào cực đoan. Một nền khoa học phát triển không thể thiếu phản biện, vì khoa học sống nhờ tranh luận và chứng minh. Một nền giáo dục khai phóng cũng không thể thiếu phản biện, vì học sinh không chỉ học để ghi nhớ, mà học để tư duy độc lập. Phản biện đúng cách không làm tổn thương ai, mà ngược lại, làm mạnh thêm lẽ phải. Xã hội có phản biện là xã hội biết lắng nghe, biết đối thoại, biết điều chỉnh.
4. Nghi ngờ - cánh cửa của trí tuệ.
Nghi ngờ là một đức tính bị hiểu lầm. Người ta thường nghĩ nghi ngờ là thiếu lòng tin. Nhưng nghi ngờ đúng chỗ là dấu hiệu của trí tuệ tỉnh thức. Đức Phật thành đạo không phải vì Ngài tin vào những gì được dạy, mà vì Ngài nghi ngờ: nghi ngờ con đường khổ hạnh cực đoan, nghi ngờ lễ tế, nghi ngờ cả khái niệm “ngã”. Chính nhờ nghi ngờ mà Ngài tìm ra Trung đạo – con đường giải thoát.
Trong đời sống xã hội, nghi ngờ giúp ta không mù quáng tin theo, biết dừng lại để xem xét, phân tích, và chỉ hành động khi đã hiểu rõ.
5. Sức mạnh của tinh thần khai sáng.
Chất vấn, phản biện và nghi ngờ là ba phẩm chất nền tảng của trí tuệ xã hội. Chúng không làm suy yếu sự đoàn kết, mà giúp đoàn kết dựa trên sự thật. Một xã hội tiến bộ không phải là nơi ai cũng nghĩ giống nhau, mà là nơi mọi người được phép nghĩ khác. Khi con người biết hỏi, biết phản biện, biết nghi ngờ, thì sự thật mới được soi sáng, cái đúng mới được khẳng định, và nhân phẩm con người mới được tôn trọng.
Hoàng Lạc
Nguồn tham khảo:
- Kinh Kalama (Tăng Chi Bộ I) - bản dịch Thích Minh Châu;
- Triết học khai sáng châu Âu, Voltaire, Kant, Rousseau – NXB Tri thức, 2010.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét